دریای خزر به لحاظ تأثیر آب و هوای مناطق هم جوار و با برخورداری از جزایر، تالاب ها، خلیج ها و مصب رودخانه های مختلف و زیست گاهی منحصر به فرد، اهمیت بوم شناختی (اکولوژیک) به سزایی دارد.

اقلیم حیاتی حوزه خزر سبب گردیده است که در بخش هایی از آن به ویژه سواحل جنوبی، جنگل های مطلوب و منحصر به فرد ایجاد شود. این دریا به عنوان یک آبراه، معبری مناسب و مشترک میان پنج کشور ساحلی آن به شمار می آید.

نوشتار زیر به بررسی محیط زیست این دریا و شرایط اقلیمی آن پرداخته است:

وسعت

دریای خزر، وسعتی در حدود 386400 کیلومتر مربع را دارا می باشد. طول خط ساحلی آن نیز حدود 7000 کیلومتر است که حدود 1000 کیلومتر از آن (از آستارا تا رودخانه اترک) جزو سواحل ایران، حدود 2300 کیلومتر از آن جزو سواحل قزاقستان، 1642 کیلومتر جزو سواحل ترکمنستان، 825 کیلومتر جزو سواحل آذربایجان و 695 کیلومتر از آن جزو سواحل روسیه (داغستان 490 کیلومتر، کالمکیا 110 کیلومتر، آستاراخان 95 کیلومتر) می باشد.

حجم آب دریای خزر 78700 کیلومتر مکعب برآورد گردیده و طول آن حدود 1200 کیلومتر از شمال به جنوب با عرض 200 تا 450 کیلومتر محاسبه شده است. گودی این دریا در بخش شمالی، 10 تا 12 متر، در بخش میانی تا 770 متر و بیشترین عمق آن نیز 1025 متر است که عمدتاً در نواحی جنوبی آن قرار گرفته است. سطح آب دریاچه در حدود 26 تا 28 متر (برحسب سالهای مختلف) از سطح آب دریاهای آزاد، پایینتر است. این دریا از طریق ولگا و همچنین کانال ولگا دن که مجهز به حوضچه های تنظیم سطح آب و برقراری هم ترازی آب است، به طور غیر مستقیم با دریای بالتیک و دریای سیاه ارتباط دارد.

به طور سنتی دریای خزر به سه بخش تقسیم می شود:

1- بخش شمالی کم عمق ترین بخش بوده و حدود 25 درصد از سطح دریا را شامل می­شود و میانگین عمق آن حدود 10 متر و حداکثر 20 متر می باشد. 

2- بخش میانی حدود 36 درصد از سطح دریا را شامل می­شود و دارای عمق متوسط 190 متر و حداکثر 788 متر می باشد.

3- بخش جنوبی دریای خزر که حدود 39 درصد از سطح و حجمی بیش از 65 درصد از آب دریا را شامل می شود که حداکثر عمق آن 1025 متر است.

شوری آب

میزان شوری آب دریای خزر حدود 64/12 تا 68/12 گرم در لیتر است. میزان شوری در بخش های مختلف آن نیز متفاوت است.

دمای آب

متوسط دمای آب به ازای هر درجه عرض از شمال به جنوب به میزان  8/0 درجه سانتی گراد افزایش می یابد. گرم شدن آب سطح دریا تفاوت های لایه ای حرارتی با عمق 30-40 متر ایجاد می کند. در پاییز تفاوت لایه ای حرارتی کمتر مشخص می شود و در زمستان این حالت از میان می رود.

رژیم باد

باد نیز در دما و جریان های دریایی مؤثر است. هوای دریای خزر در زمستان ثبات و استواری منطقی ندارد. در این فصل غالبن دریا طوفانی است و جهت بادها و همچنین دمای هوا به طور دائم در حال تغییر است.

بادهای دریای خزر به پنج گروه اصلی تقسیم می گردد:

1- بادهای شمال غربی که معمولاً سرعت یکنواخت دارند و بر تمام سطح دریا می وزند و از شمال غربی به جنوب شرقی تا حدود شبه جزیره آبشوران را تحت تأثیر قرار می دهند.

2- بادهای شمال- شمال غربی که به تدریج در نزدیکی شبه جزیره آبشوران تغییر جهت می دهند و به سمت شمال می وزند.

3- بادهای شمال شرقی و شرق - شمال شرقی که ویژگی های مخصوص به خود دارند. سرعت شدیدترین بادهای این گروه 16 تا 20 متر در ثانیه است که گاهی سیکلون ها یا گردبادهای خفیفی هم ایجاد می کنند.

4- بادهای جنوبی شرقی که زمانی شدید و زمانی ملایم اند.

5- بادهای دارای سرعت متناوب با زمان وزش گاه کوتاه و گاه به صورت گردباد.

در سواحل ایران بیشتر گیله وا (بادهای شمال شرقی) و دشت وا (بادهای شمال غربی) زمانی که شدت دارند، طوفان ایجاد می کنند.

 فون و فلور

در دریای خزر 727 گونه جانوری از 374 جنس زندگی می کنند که حدود 7 درصد این تعداد صرفاً محدود به این پهنه آبی هستند. حدود 100 گونه ماهی و یک گونه پستاندار دریایی (فک) در این دریا شناسایی گردیده است. 782 گونه و زیرگونه گیاه دریایی در دریای خزر وجود داشته که از این میان 5 گونه از آنها را گیاهان آلی تشکیل داده و دیاتومه ها، با 294 گونه بیشترین گونه گیاهی را به خود اختصاص می دهند.

منابع ماهی دریای خزر از لحاظ تنوع و ذخایر صید یکنواخت نیست. برای مثال کیلکای معمولی، به طور عادی در بخش های باز جنوبی دریای خزر صید می­شود و تاس ماهی بیشتر در دلتای رودخانه های ولگا و اورال.

تنوع زیستی ماهیان دریای خزر به دلیل گذشته زمین شناختی پیچیده این دریا، بالا و پایین رفتن قابل ملاحظه سطح آن، غیر نمکی و نمکی بودن و خصوصیات ویژه برخی از قسمت ها به لحاظ خصوصیات آب و ترکیبات شیمیایی آن است.

بر اساس تقسیم بندی کاربردی ماهیان مورد بررسی به سه دسته تقسیم می شوند: ماهیان خاویاری، ماهیان استخوانی و ماهیان کیلکا.

ماهیان خاویاری

ماهیان خاویاری یا تاس ماهیان از خانواده اسیپنسریده Acipenseridae هستند.

انواع ماهیان خاویاری:

-        فیل ماهی

-        ماهی شیپ

-        تاس ماهی روسی یا چال باش

-        تاس ماهی ایران یا قره برون

-        ماهی ازون برون

-        استرلیاد

-        کالوگا

ماهیان استخوانی

در دریای خزر (آب های ایران) جمعاً 14 گونه و زیرگونه از ماهیان استخوانی مورد بهره برداری اقتصادی قرار می­گیرد. ذخایر ماهیان استخوانی از نظر تأمین معیشت صیادان بسیار با اهمیت تلقی می­شود.

انواع ماهیان استخوانی:

-        ماهی سفید

-        ماهی کفال

-        ماهی سوف

-        ماهی سیم

-        ماهی کپور

-        ماهی کُلمه

-        ماهی ماش

ماهیان کیلکا

ماهی کیلکا متعلق به خانواده Clupeidae جنس Clupeonolla است. این جنس در دریای خزر سه گونه دارد:

انواع ماهیان کیلکا

-        کیلکا آنچوی          

-        کیلکای چشم درشت           

-        کیلکای معمولی                   

رودهایی که از خاک ایران به دریای خزر می ریزند:

الف- تعداد رودها و مشخصات کلی آنها

همانطور که پیش تر اشاره شده 864 رود کوچک و بزرگ دائم و فصلی از خاک ایران به دریای خزر می ریزند. مساحت حوضه آبریز آنها در مجموع 197760 کیلومتر مربع یعنی تقریباً 12% مساحت ایران است.

مشخصات کلیه رودهایی که از ایران یا حوالی مرزهای آن سرچشمه می گیرند (مانند اترک و ارس) و به دریای خزر می ریزند عبارتند از:

- طول بیشتر آنهایی که از سلسله کوه های البرز سرچشمه می گیرند کوتاه و آب آنها اغلب آنقدر کم است که حتی در مواقع طغیان هم قابل عبور هستند.

- رودهای ارس، سفیدرود و اترک به طور نسبی مساحت حوضه آبریزی وسیع و طول بیشتری دارند و به همین مقدار هم آب آنها از مقدار آب دیگر رودها بیشتر است.

- به علت آنکه مسیر آنها از ارتفاعات با شیب تند می گذرد در طول مسیر آبشارها و دره های عمیق و پرپیچ تشکیل داده و برای کشتیرانی مساعد نیستند.

- بعضی از آنها در نتیجه عبور از زمین های شور و تلخ، املاح بیشتری به خود جذب کرده و به هنگام ریختن به دریا در فصل کم آبی شور هستند، مانند گرگان رود و رود قره سو.

ب- اسامی و پاره ای مشخصات برخی از رودها

همانطور که اشاره گردید تعداد رودهایی که از ایران به دریا می ریزند خیلی زیاد است که ذکر تمامی آنها میسر نیست. از این رو نام برخی از آنها ذکر می شود:

- رود اترک

- رود گرگان

- رود قره سو (سیاه آب)

- رود نکا (نیکا)

- سفید رود

- رودهای دیگر ناحیه گرگان: رودهای فندرسک، ول افرا، سرمحله، کال افرا، نوکنده، سرتاق، جفا کنده، باغو (این رود بالنسبه بزرگ است)، الوند کیا، دنگلان، کرد محله، لورا، هشت یکه، پخه، مزنک، لیوان، جرکلباد، خورشید کلا، سراج محله، کلا کیله، شاه کیله، ملا کیله، کاظم کیله، قره تپه کز، بخار کلا، کپور، جرون جه، بهرام علی کیله، سود گنجه، چهار امام، کفترخان، قرق و تقی آباد.

خلیج ها و تالاب های ساحل جنوبی دریای خزر

خلیج ها که به صورت بریدگی های کنار دریا در خشکی پیشروی کرده اند، در تمام جهات دریا دیده می شوند. خلیج های واقع در جنوب دریای خزر از مزیت عمق نسبی نیز برخوردارند که سبب شده است که از قدیم لنگرگاه خوبی برای کشتی ها باشند. این شرایط از نظر بازرگانی و حمل و نقل کالا بسیار با ارزش است. در شرایط پایین بودن سطح آب، کشتی ها اغلب قادر به حرکت نیستند مگر در مدخل و قسمت های نزدیک به آن که با کشتی های ماسه کش، گود شده­اند. اما در سال هایی که سطح آب دریا بالا است (مانند چند سال اخیر) این مسائل کمتر پیش می­آید. ایران که در ساحل جنوبی خزر واقع شده است دو خلیج مهم دارد که عبارتند از: خلیج گرگان و خلیج انزلی که در این خلیج ها تالاب های میانکاله و انزلی واقع شده اند. این تالاب ها از نظر بوم شناختی جزو مناطق حساس به حساب می آیند.

منبع: کتاب حفظ محیط زیست دریای خزر، راهکارهای دیپلماتیک، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، بهرام مستقیمی.

باز نشر: دانشنامه مرجع مهندسی ایران

نوع مطلب : مهندسی منابع طبیعی
نوشته شده در جمعه ۲۰ دی ۱۳۹۲ توسط SMSM |           |