امروزه با معطوف شدن توجه بشر به محدوديت مواد پرودئيني و لزوم چاره انديشي عاجل در اين مورد انسان مجبور است از كوچكترين احتمال كارآمد بودن موادي كه به عنوان ضايعات دور ريخته مي شود سود جسته و آنرا به شكل مصرف خوراكي بازگرداند،کمبود مواد خوراکی متعارف و افزایش قیمت آنها در کشور موجب شده تا عمده بقایای صنایع مخنلف کشاورزی در سطح وسیع در تغذیه دام مورد استفاده قرار گیرند. استفاده از این بقایا گذشته از ارزش غذایی آنها از نقطه نظر زیست محیطی نیز مورد توجه جدی است. آب پنير يكي از موادي است كه مي توان روي آن بحث و بررسي كرد. آب پنیر یکی از محصولات فرعی  کارخانه جات پنیر سازی است.

بعلت گسترش روز افزون کارخانه جات پنیر سازی در کشور و عدم استفاده از آب پنیر، بناچار این فرآورده در محیط  تخلیه شده و در این حالت آب مذبور به تدریج تجزیه شده و ضمن بوجود آوردن بو های نامطبوع محیط زیست را آلوده کرده، باعث ازدیاد و انتشار مگس خواهد شد. چنانچه در فاضلاب ها و چاه ها ریخته شود، به علت نفوذ ناپذیر بودن سبب پر شدن مکان های یاد شده می گردد و اگر به طرف رودخانه ها روانه شود، به دلیل دارا بودن مواد پروتئینی، اکسیژن بیولوژیکی B.O.D  آب رودخانه ها را کاهش داده و مرگ و میر آبزیان را به دنبال خواهد داشت.

همچنین احداث سیستم تصفیه فاضلاب برای آب پنیر علاوه بر اینکه هزینه زیادی دارد با وارد آب پنیر به محیط  زیست افزون بر آلودگی شدید آن، هزاران تن پروتیین با ارزش بیولوژیکی بالا و لاکتوز و مقادیر قابل توجهی ویتامین و مواد معدنی از دست می رود. از این رو بسیاری از کشور ها در رابطه با آلودگی آب ها به وسیله آب پنیر و سایر مواد آلی دارای قوانین و مقررات خاص تدوین شده میباشند. متاسفانه آب پنیر استحصالی کارگاه های پنیر سازی موجود در ایران از هیچ قانون و مقرراتی پیروی نکرده و در نتیجه محیط زیست را آلوده  می کنند.

آب پنیر دارای لاکتوز، پروتئین های محلول، مواد معدنی و ویتامین های محلول در اب می باشد که این مواد مغذی می توانند بخوبی توسط دام ها مخصوصا نشخوارکنندگان مورد استفاده قرار گیرند.در سال های اخیر تلاش هایی در جهت یافتن موارد استفاده بیشتر از این فراورده که همواره به عنوان ضایعات تلقی و به همان شکل با آن برخورد می شد، صورت گرفته است بعضی کارخانه جات لبنی به جای پاکسازی آب پنیر در تاسیسات پاکسازی ویژه، اقدام به اسپری آن روی مزارع کرده اند که روش موثر و پر سودی برای کارخانه دار و دامدار محسوب می شود.

آب پنیر تنها فراورده فرعی لبنی ویژه تغذیه دام است که در ایران تولید می شود. در کشور ما سالانه حدود 000/570/1 تن آب پنیر تولید میشود که تقریبا معادل 122 هزار تن ماده خشک میباشد. استفاده از این ماده در تغذیه دام از طرفی باعث حل مشکلات زیست محیطی آن شده و از طرف دیگر با کاهش دادن مواد خوراکی مورد نیاز دام ها، از نظر اقتصادی مفید واقع می شود. اهداف این بررسی بطور اجمالی شامل جلوگیری از آلودگی محیط زیست، استفاده از مواد مغذی موجود در آب پنیر توسط دام ها،کمک به حل مشکل دفع آب پنیر در کارخانه جات تولید پنیر، ایجاد انگیزه و تشویق نمودن دام داران جهت مصرف این ماده خوراکی و کاهش هزینه خوراک دام می باشد.    

خصوصیات و ترکیبات آب پنیر:

در مراحل عمل آوری شیر كه با استفاده از رنین به منظور تولید پنیر صورت می گیرد،كازئین شیر رسوب داده شده و جدا می گرددو همراه با آن بخش عمده چربی و تقریبا نیمی از كلسیم وفسفر موجود در شیر هم گرفته می شود . مایعی كه بعد از این مراحل آماده می گردد آب پنیر تازه نامیده می شود . تركیب این مایع تابع تركیب شیر و همچنین نوع پنیری كه ساخته می شود.

 براساس روشهاي توليد پنير ، سه نوع آب پنير وجود دارد :

1-آب پنير شيرين  2-آب پنير ترش  3-آب پنير صنعتي

آب پنيري كه پس از بسته شدن لختة پنير توسط مايع و بدون افزودن مواد اضافه به شير به دست مي آيد آب آب پنير شيرين نام دارد ولي در مورد آب پنير ترش، به شير علاوه بر مياع ( دياستازي) پديد آورندة لخته، مواد ديگري افزوده مي شود، آب پنير به وجود آمده ترش خواهد بود.

در صورتي كه پروتئينهاي شير توسط مواد ديگري غير از مايع دياستازي و اسيد لاكتيك رسوب دهند ، آب پنير به دست آمده را آب پنير صنعتي مي نامند.

آب پنير شيرين و ترش از لحاظ لاكتوز، اسيد لاكتیک و ميزان املاح با هم مشابه هستند و لاکتوز آب پنیر به آسانی تخمیر می شود.

مزیت تغذیه ای:

میزان انرژی ، چربی ، ویتامین های محلول ؛كلسیم وفسفر موجود درآب پنیر نسبت به شیر كمتر است .از این فرآورده اغلب در سیستم های تغذیه ای مرطوب مخصوص خوك ها استفاده می شود .از نظر پروتین نسبت به شیر ضعیف تر است .اما بیشتر پروتین آن بتا لاكتو گلوبولین است كه كیفیت بسیار خوبی دارد. پروتیین های  آب پنیر اهمیت زیادی دارند، زیرا حاوی مقادیر نسبتا زیادی از اسید های آمینه سیستئین و متیونین میباشند. بنابراین ارزش غذایی پروتیین شیر در مجموع بسییار مطلوب است. .وبهترین مورد مصرف خوراك را به عنوان اجزای مناسب برای جایگزین در شیر در گوساله ها ی جوان به دست آورده اند و بر خلاف پروتین های شیر پس چرخ پروتین آب پنیر در معده لخته نشده و ممكن است در سطوح بالای مصرف منجر به مشكلات گوارشی شود.

رنگ /بافت:مایع زرد تا سفید.

خوشخوراكی:اگر تازه باشد خوشخوراكی آن زیاد است.و نوع شیرین خوش خوراک تر از نوع اسیدی است.

محدودیت های مصرف (عوامل ضد تغذیه ای):میزان ماده خشك آن كم و میزان نمك آن زیاد است.

میزان مصرف تقریبی در گونه های مختلف(درصد از جیره متراكم):

 روش های مختلف مصرف:

1) بصورت مایع: استفاده از آب پنیر بصورت مایع ارزانترین راه مصرف این ماده می باشد.از آنجا که خشک یا تغلیظ کردن آب پنیر مستلزم صرف هزینه زیاد بوده و نیازمند وجود تکنولوژی خاصی می باشد استفاده از آب پنیر به همان صورتی که تولید می شود بایستی بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

2) بصورت خشک شده: به علت این که آب پنیر مایع را برای مدت طولانی نمی توان ذخیره کرد و حمل ونقل آن تقریبا مشکل است آنرا خشک می نمایند. هزینه تولید آب پنیر خشک تقریبا برابر هزینه خرید سایر منابع انرژی زا مانند ذرت و جو می باشد. از آب پنیر خشک بیشتر در جایگزین شیر گوساله های شیری و در کنسانتره گاو های پر تولید استفاده می شود.

3) بصورت تغلیظ شده: تغلیظ نمودن آب پنیر سه مزیت عمده در پی دارد: الف)کاهش هزینه حمل ونقل ب)افزایش مصرف ماده خشک آب پنیر توسط حیوان ج) افزایش زمان نگهداری و ذخیره.

4) استفاده در سیلو: بعلت اینکه آب پنیر منبع خوب کربوهیدرات قابل تخمیر (لاکتوز) است، افزودن آن به سیلو باعث تخمیر سریع تر و کامل تر، کاهش بیشتر ph (کیفیت بهتر سیلو)، افزایش مقدار اسید لاکتیک سیلو و افزایش قابلیت هضم سیلو می گردد.مخصوصا در مورد مواد خشبی که کربوهیدرات قابل تخمیر کمی دارند استفاده از آب پنیر در تهیه سیلوی آنها توصیه می شود.

5) بصورت تخمیر، تغلیظ و آمونیاکی شده: برای تولید یک مکمل نیتروژنی برای گاوها، آب پنیر را تخمیر و تغلیظ نموده و به آن آمونیاک می افزایند. در اثر تخمیر، اسید لاکتیک تولید شده و PH فراورده را پایین می آورد که افزودن آمونیاک باعث متعادل شدن PH آن می شود.

6) بلوک های لیسیدنی: توسط حرارت، مقدار آب را درآب پنیر به 25 تا 35 % می رسانند سپس محصول داغ را در قالب های مخصوص می ریزند.در اثر سرد شدن محتویات آن به شکل جامد در می اید که می توان آن را بصورت بلوک لیسیدنی در اختیار دام قرار داد.

7) سایر روش ها: توسط اولترافیلتراسیون پروتیین آب پنیر را جدا نموده و در تغذیه انسان مورد استفاده قرار می دهند. مایع باقی مانده را نغلیظ نموده و با افزودن آمونیاک به آن، بعنوان منبع انرژی و پروتیین در تغذیه دام استفاده می نمایند. تخمیر آب پنیر به منظور تولید پروتیین تک یاخته ای (SCP) انواع الکل ها، اسید لاکتیک، اسید سیتریک، اسید آسکوربیک (ویتامین C)،اسید استیک، اسید پروپیونیک، بعضی پلی ساکاریدها بعضی آنزیم ها، لایزین، ویتامین B12 ،گلیسرول و ...نیز صورت می گیرد.

توصیه هایی درمورد مصرف آب پنیر مایع:

1) بهتر است آب پنیر بصورت روزانه و تازه تهیه گردد.

2) برای عادت دادن دام ها به آب پنیر بهتر است در طول دو الی سه هفته مقدار مصرف آنرا بتدریج افزایش داد.

3) برای تشویق دام ها به مصرف آب پنیر در روز های اول، بهتر است دسترسی به اب محدود شود وقتی که دام ها به خوردن آب پنیر عادت نمودند آب بایستی بطور آزاد در اختیار آنها قرار گیرد(مخصوصا در مورد آب پنیر اسیدی).

4) آب پنیر نباید در سیلوها و مخازن سیمانی ذخیره شود. برای ذخیره و انتقال آب پنیر، باید از مواد مقاوم به اسید مانند پلاستیک و مواد گالوانیزه استفاده شود.

5) تانک های ذخیره و انتقال آب پنیر بهتر است هر روز تمیز شوند.

6) در هنگام تغذیه آب پنیر بایستی از جیره های کاملا متعادل (مخصوصا در مورد کلسیم و فسفر) استفاده نمود.

موارد منع مصرف:

فیبر منبع اصلی انرژی نشخوار كنندگان است كه عرضه ناگهانی مقادیر زیاد آب پنیر (لاكتوز) باعث اختلال هضمی می شود . لاكتوز سریع تر از فیبر هضم شده و امكان دارد منجر به تولید اسید و گاز زیادی ( اسیدوز ونفخ ) شود.

گاو های كه آب پنیر را از داخل ظرف مصرف می كنند تمایل زیادی به لیسیدن ته ظرف دارندكه امكان ورود برخی مواد مضر را به بدن را دارد. كه می توان این مشكل را با قرار دادن  یك محدود كننده پلاستیكی ته ظرف یا انداختن یك تكه تخته شناور روی سطح آب پنیر این مشكل را بر طرف كرد.

مصرف آب پنیر بصورت مایع مشکلاتی را به همراه دارد. مهمترین مشکل اب پنیر مایع،مقدار آب زیاد آن (93 %) است.بخاطر حجم زیاد آن، حمل ونقل آن از محل تولید به دام داری مستلزم صرف هزینه زیاد و تاسیسات ویژه است. تهیه روزانه اب پنیر هم مشکل است. شل و آبکی شدن مدفوع نیز یکی دیگر از معایب استفاده از آب پنیر مایع است. اگر آب پنیر مایع بیش از 36 ساعت در دمای محیط نگهداری شود PH آن کاهش یافته و ممکن است براحتی توسط دام ها مورد استفاده قرار نگیرد. در صورت عادت ندادن تدریجی دام ها به اب پنیر ممکن است اختلالاتی مانند سرگیجه، اسهال، باد کردن و کاهش وزن بروز نماید.

به علت پایین بودن میزان ماده خشك آب پنیر ، انتقال آن در مسافت بیش از 50 كیلومتر به صرفه نمی باشد ، بنابراین در تغذیه گوساله تنها از پودر آب پنیر استفاده می شود . چون انرژی مورد نیاز برای خشك كردن خیلی بالا بوده استفاده از آب پنیر تغلیظ شده توصیه می شود.

به علت مقادیر بالای لاكتوز آب پنیر خشك شده نمی توان از آن به میزان زیاد و به طور مناسب برای تهیه ماده جایگزین شیر استفاده نمود .همچنین پودر آب پنیر جاذب الرطوبه می باشد و نگهداری آن در حالت فیزیكی مطلوب مشكل است.

نتیجه گیری:

با توجه به افزایش روز افزون تولید آب پنیر در کشور، لازم است به مصرف آب پنیر به صورت های مختلف توجه خاصی شود، استفاده از آب پنیر در تغذیه دام علاوه بر جلوگیری از بروز مشکلات زیست محیطی، باعث کاهش هزینه خوراک می شود.روش های مختلفی برای مصرف آب پنیر در تغذیه دام پیشنهاد شده است که استفاده از ان بصورت مایع، بعلت عدم نیاز به هزینه های فرآوری مخصوصا برای دام داری های نزدیک به کارخانه های پنیر سازی توصیه می شود.

بر اساس یافته ها ، آب پنیر می تواند باعث كاهش مصرف كنسانتره شود بدون اینكه هیچ گونه تاثیر منفی بر اضافه وزن روزانه و ضریب تبدیل خوراك داشته باشد .و نیز در تغذیه گاوهای شیری تقریبا به اندازه مصرف ماده خشك آب پنیر ،مصرف بخش كنسانتره جیره كاهش می یابد بدون اینكه تولید شیر دچار نقصان گردد .

منابع:

نشریات مورد استفاده:

1)      علیرضا بیات ، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم دامی دانشگاه فردوسی مشهد ؛ استفاده از آب پنیر در تغذیه دام . مجله بقره . شماره 11 .

2)      عطیه عابدینی ، مهندس محمد رضا اصغری ، مهندس حسین نعیمی پور، دانشگاه بیرجند ؛ آب پنیر و موارد استفاده آن در تغذیه دام (ترجمه) . مجله گاودار . شماره 115 .

3)      مهندس جواد سلطانیها ، بهره گیری بهینه از آب پنیر و کاه .مجله دام دار . شماره 100 .

سایت های مورد استفاده:

1)  www.prtsico.com   ( آب پنیر منبعی از پروبیوتیک ها )

2)  www. Aftab. Ir      (بررسی اثر سطوح مختلف پودر آب پنیر و پروبیوتیک بر عملکرد جوجه های گوشتی )

3)  www.damineh.persianblog.ir    (آب پنیر و مصرف آن در تغذیه دام )

4)  www.mehdinamdar.blogfa.com   (آب پنیر و تغذیه ای  آن در جیره دام )

نوع مطلب : مهندسی کشاورزی
نوشته شده در جمعه ۱۵ بهمن ۱۳۸۹ توسط SMSM |           |