مقدمه
امروزه در سرتاسر جهان و از جمله در ایران، انواع مصالح رودخانه ای شامل شن و ماسه، قلوه سنگ و مصالح ریزدانه در زندگی بشر و بویژه در فعالیتهای عمرانی و صنعتی کاربردهای مختلفی پیدا کرده است و روزانه هزاران تن از انواع این مصالح از بستر و کناره های رودخانه های مختلف کشور حفاری و برداشت می گردد.زمینه های استفاده متفاوتی را میتوان برای مصالح رودخانه ای ذکر نمود که از جمله آنها تولید بتن است و میتوان گفت تقریبا 75 درصد بتن را شن و ماسه تشکیل می دهد.

امروزه در احداث ابنیه های ساختمانها، سدها، پلها و راهها بطور گسترده از بتن استفاده میگردد. در راه سازی نیز از زیر سازی آن تا آسفالت رویه جاده ها شن و ماسه بعنوان ارکان اصلی ساخت شناخته میشود. در احداث خاکریزه ها و صنایعی همچون شیشه سازی، موزائیک سازی و ... نیز استفاده از شن و ماسه کاربرد فراوانی دارد.

شن وماسه رودخانه ای که در معرض انتقال ممتد در آب بوده اند منابع مشخصا مطلوبی از مصالح هستند زیرا مواد ضعیف و سست آنها توسط سایش حذف و شن و ماسه با دوام، گردشده و با دانه بندی مناسب بجا گذاشته شده است. همین امر باعث گردیده که این منابع نیاز به فراوری کمتری داشته و از طرفی سهل الوصول بودن آن و نزدیکی به جاده های حمل و نقل و محل مصرف که نهایتا بالا بردن ارزش اقتصادی آن را رقم میزند از جمله دلایلی است که استفاده روزافزون آن را نسبت به مصالح کوهی به دنبال داشته است.


مکانهای ترسیب شن و ماسه در رودخانه ها
پس از اینکه ذرات سنگی بر اثر هوازدگی از سنگ مادر جدا شدند توسط عوامل مختلفی که مهمترین آن آب است به پایین دست حمل میشوند. افزایش مقدار آب و سرعت جریان دو عامل مهم در بالا بردن ظرفیت حمل رودخانه به شمار می آیند، از اینرو در هر جا که انرژی رودخانه کاهش یابد آنچه را که دیگر قادر به حملش نیست ترسیب خواهد نمود. در چنین شرایطی ابتدا ذرات درشت تر و بعد بتدریج ذرات ریزتر ته نشین می شوند.
در نواحی کوهستانی حجم مواد رسوب شده توسط رودخانه کم ذرات، درشت و گوشه دارند و در قسمتهای پایانی رود به علت انرژی کم آب جنس مواد ترسیبی عمدتا لای و رس است، بنابراین مهمولا قسمتهای میانی رودخانه منابع مناسبی از شن و ماسه را در خود جای میدهد. آبرفتهای بستر رود را علاوه بر کف رودهای فعلی و مسیل ها، در شاخه های قدیمی رود که امروزه کاملا خشک است نیز میتوان یافت. در مکانهایی که رودخانه به دریاچه طبیعی یا مصنوعی مثل سدها برخورد میکند و یا در محل تقاطع رودخانه های فرعی به اصلی عموما منابع غنی از شن و ماسه را میتوان جستجو نمود. از مکانهای مناسب دیگر مخروط افکنه ها میباشد که محل ورود رودخانه از کوهستان به دشت است. همچنین در طرف محدب قوسهای داخلی به دلیل سرعت کم آب در آنها ترسیب شن و ماسه به راحتی انجام می پذیرد.

مکانهای مناسب برداشت شن و ماسه از رودخانه ها
اعمال مدیریت صحیح و مناسب در برداشت شن و ماسه از رودخانه ها میتواند در احیاء رودخانه آثار مثبتی داشته باشد که ذیلا به مهمترین آنها اشاره میشود.
برداشت شن و ماسه از قوس داخلی رودخانه باعث میشود که جهت جریان به سمت قوس داخلی متمایل شده و از تند شدن قوس دهانه ها جلوگیری شود. ضمنا با این کار ظرفیت عبور سیلاب افزایش یافته و عدم جابجایی عرضی و نهایتا پایداری بستر را خواهیم داشت.
استخراج شن و ماسه از جزایر رسوبی کوچک که عمدتا در رودخانه های شریانی و یا پشت بندهای انحرافی اتفاق می افتد در نهایت حذف این جزایر را بدنبال دارد که با این کار ضمن کاهش ضریب زبری و افزایش سطح مقطع، افزایش ظرفیت عبور سیلاب را خواهیم داشت.
برداشت مصالح رودخانه ای از محل برخورد شاخه های فرعی به اصلی، از چند شاخه ای شدن رود فرعی جلوگیری خواهد کرد.
هنگام مدیریت برداشت مصالح ساختمانی علاوه بر ملحوظ داشتن چگونگی برداشت که کمترین تغییرات را در رودخانه و پیرامون آن وارد میکند باید جهت ساماندهی رودخانه نقاط مناسب برداشت را نیز مد نظر قرار دهیم.

برداشت بی رویه و غیر فنی شن و ماسه از رودخانه ها که نوعی دخل و تصرف در آن به شمار می آید، آثار منفی فراوانی را به دنبال دارد. بسته به حجم و میزان برداشت و نیز روش، زمان و مکان برداشت آنها این اثرات میتواند در ابعاد هیدرولیکی، مرفولوژی، زیست محیطی و اقتصادی نمایان گردد. این تغییرات محدود به محل استخراج و برداشت نیست بلکه کیلومترها بالاتر و پایین تر از ان ظاهر میشود. برداشت مصالح رودخانه ای موجب ایجاد حفره هایی در بستر شده و با بهم خوردن تعادل رسوبات سبب می شود که ظرفیت حمل رودخانه در پایین دست گودال بیشتر شده و موجبات کف کنی آن را فراهم آورد و این تغییر، پارامترهایی نظیر شیب بستر و عمق جریان را دستخوش تغییر میکند. در حالتی که عمق برداشت به گونه ای باشد که جریان آبشاری در گودال بوجود آید این فرسایش میتواند پس رونده شده و بالا دست گودال را نیز تهدید کند. حفاری حاشیه رودخانه نیز موجب انحراف آب به این قسمت و فرسایش کناره های رودخانه شده که این تغییرات آثار سوئی بر پلها و ابنیه های احداثی بر روی رودخانه خواهد گذاشت. همچنین برداشت شن و ماسه، تعلیق مواد رسوبی بستر را بدنبال دارد که بر روی آبزیان رودخانه اثرات منفی شدیدی ایجاد خواهد نمود.

موقعیت برداشت
با توجه به موقعیت برداشت مصالح از رودخانه‌ها، این پدیده به دو قسمت اصلی تقسیم‌بندی می‌شود.

برداشت از كف رودخانه:
این نوع برداشت كه متداول‌ترین نوع برداشت است این امكان را حاصل می‌كند تا به مصالح به اصطلاح شسته شده‌تری دسترسی پیدا شود. زیرا مصالح موجود در كف رودخانه‌ها به دلیل برخوردهای زیاد با سنگ‌های دیگر در مسیر دارای شكل مناسب ‌تری برای ساخت بتن و آسفالت می‌باشند. همچنین در بعضی رودخانه‌های دائمی مانند رودخانه سفید‌رود این نوع برداشت در مواقعی قابل اجرا می‌باشد كه سطح تراز آب پائین است و تمامی كف رودخانه در امر انتقال آب سهیم نمی‌باشد.

برداشت از جداره‌های رودخانه‌ها:
این نوع برداشت در رودخانه‌های دائمی بسیار پر آب مرسوم‌تر است. زیر1 برداشت از كف در رودخانه‌های مذكور غیر ممكن است. همچنین در بازه‌هایی كه در مجاورت مناطق مسكونی و مهم قرار ندارند، برداشت از جداره فاصله حمل كمتری را تحمیل می‌كند.

مطالب تصادفی:

عیوب "سخت ریزه ها" در آلیاژهای ریختگی Al - Si - پنجشنبه بیستم آبان 1389
تاریخچه باغبانی - پنجشنبه بیستم آبان 1389
آبکشت - پنجشنبه بیستم آبان 1389
نگاهی اجمالی بر Intrusion Detection Systems – IDS - پنجشنبه بیستم آبان 1389
كاربرد نفلین سینیت در صنایع - پنجشنبه بیستم آبان 1389
فرهنگ، خودآگاهی و اینترنت - پنجشنبه بیستم آبان 1389
دانلود مجموعه سورس کد های زبان برنامه نویسی C - پنجشنبه سیزدهم آبان 1389
همسازی فضا و سازه در معماری دوره هخامنشی - پنجشنبه سیزدهم آبان 1389
درباره هلیكوپتر - پنجشنبه سیزدهم آبان 1389
شگفتی حرکت نانو ذرات - پنجشنبه سیزدهم آبان 1389
موتورهای استرلینگ - پنجشنبه سیزدهم آبان 1389
نقش رادیاتور در پروسه انتقال حرارت موتور - پنجشنبه سیزدهم آبان 1389
انواع بوئینگ 747 را بیشتر بشناسیم . - پنجشنبه سیزدهم آبان 1389
آشنایی با یکی از دوربردترین موشکهای هوا به هوای روسی - پنجشنبه سیزدهم آبان 1389
JavaScript چیست؟ - پنجشنبه سیزدهم آبان 1389
ECUرا بشناسیم - پنجشنبه سیزدهم آبان 1389
CVT چگونه کار می کند؟ - پنجشنبه سیزدهم آبان 1389
محدودیت های حال حاضر محاسبه های كامپیوتری كدامند؟ - پنجشنبه سیزدهم آبان 1389
آشنایى با اجزاى رآكتورهاى هسته اى - جمعه هفتم آبان 1389
انتخاب الکترود برای کاربردهای تنش زدایی شده - جمعه هفتم آبان 1389
آئورورا پرنده‌ای با سرعت 5 ماخ - جمعه هفتم آبان 1389

نوع مطلب : مهندسی عمران - آب
نوشته شده در جمعه ۱۵ بهمن ۱۳۸۹ توسط SMSM |           |